Հայկազունների  Արարատյան թագավորություն

Մ.թ. ա. IX դարում Հայաստանը թևակոխում զարգացման նոր ժամանակաշրջան. հայկական մեծ ու փпքր պետականությունների հիման վրա սկսում է ձևավորվել առաջին համահայկական թազավորությունր:

Հայկական լեռնաշխարհում մ.թ.ա. IX դարի 5O-70-ական թթ. հիշատակվող խոշոր պետական կազմավորումներից առանձնացնում են երկուսր. հարավում՝  Նաիրին, իսկ հյուսիսում՝ Ուրարտուն:  «Ուրարտա»-ն «Արարատ» անվան ասորեստանյան տարբերակն է, և մինչև  մ.թ.ա. IV դարի առաջին կեսր ասուրա-բաբելոնական աղբյուրներում Հայաստանը միայն այդ անվանմամբ է հիշատակվում, իսկ հայերը՝ «ուրարտացիներ»:

Ասորեստանյան աղբյուրներում մ.թ.ա. 859-843 թթ. ընթացքում հիշատակվում է Արամ (Արամա, Արամե) արքան, որը քանիցս դիմակայել է ասորեստանյան արշավանքների:  Արքայի մասին հիշատակում է նաև Մովսես Խորենացին, նշելով, որ Արամր ոչ միայն հերոսաբար հետ է շպրտել ասորեստանյան նվաճողներին. այլ հաղթական արշավանքներ է կատարել դեպի Իրանի հյուսիսային շրջաններ և Փոքր Ասիա:

Մ. թ. ա. IX դարի առաջին կեսից հայկազունների Արարատյան (Այրարատյան) թագավորությունը հայտնի էր դարձել Հայկական լեռնաշխարհի սահմաններից դուրս: «Ուրարտա» ն դարձել էր Հայաստանի ընդհանրական անվանումը: Այդ իսկ պատճառով, ասորեստանյան աղբյուրները շարունակեցին «Ուրարտու» կոչել նաև հարավային Նաիրի թագավորության, որը մ.թ.ա. 830 ական թվականներից աստիճանաբար սկսեց ողջ լեռնաշխարհը միավորել իր իշխանության ներքո:

Վանի թագավորություն

Մ. թ. ա. 830-ական թթ-ին Սարդուրի Ա-ն (մ. թ. ա. մոտ 835-825) հիմնադրել է Տուշպա (Տոսպ, Վան) մայրաքաղաքը, որի շուրջը կազմավորվել է Վանի համա­հայկական թագավորությունը:

Քաղաքի հիմ­նադրման ասուրերեն արձանագրու­թյուններում Սարդուրին իրեն անվանում է «Նաիրի երկրի արքա» և ներկայանում Մեծ արքա, Հզոր արքա, Արքաների ար­քա, Տիեզերքի արքա և այլ տիտղոսնե­րով: Մ. թ. ա. 833-ին Սարդուրի Ա-ին հի­շատակում է Ասորեստանի արքա Սալմանասար lll-ը (մ. թ. ա. 859/858-824)՝ վերջինիս զորքերին դիմակայելու առնչությամբ: Այդ ժամանակ Վանի թագավո­րությունը, ընդգրկելով Վանա լճի ավա­զանը, տարածվել է Հայկական Տավրոսից հա­րավ’ Տիգրիսի վերին հովտում:

Սարդուրի Ա-ին հաջորդած որդին՝ Իշպուինին (մ. թ. ա. մոտ 825-810), իրակա­նացրել է մի շարք բարեփոխումներ, որոնք շարունակել է նրա որդին’ Մենուան (մ. թ. ա. մոտ 810-786): Կարևոր էին գրային (տեղական սեպագրի ստեղծումը) և կրոնական (պետության միասնական դիցարանի ստեղծումը) բարեփոխումները: Ռազմական բարեփոխման շնորհիվ դաշնային աշխարհազորը փոխարինվել է մշտական կանոնավոր բանակով: Մ. թ. ա. 820 – ական թթ-ի վերջին Իշպուինին թագավո­րությանն է միացրել Արդինի – Մուսասիր երկիրը, որի համանուն կենտրոնը դար­ձել է նաև տերության հոգևոր կենտրոն: Այնուհետև տիրույթներն ընդլայնել է հարավում՝ մինչև Պարսուա (Պարսք) երկիր, հյուսիսում’ մինչև Հայկական Պար լեռնաշղթա:

Մենուայի օրոք Վանի թագավորությունն աննախադեպ վերելք է ապրել, ծավալվել են շինարարական աշխատանքներ, ստեղծվել է ոռոգման ցանց, հատկապես նշանավոր ցայժմ գործող 72 կմ երկար. Մենուայի ջրանցքը:

Մենուայի բանակը մտել է Արարատյան դաշտ, ապա արշավել հյուսիս՝ դեպի Դիաուխի –  Դայանեի (Տայք) երկիր, հարավ-արևմտյան ուղղությամբ հասել է մինչև Կումենու և Ասորեստան, արևմուտքում առաջին անգամ դուրս է եկել Արևմտյան. Եփրաւոի բնագիծ’ սպառնալով անդրեփրատյան պետություններին: Մելիտեայի (Սելիդ, Մալաթիա) արքան դարձել է նրան հարկատու: Հաղթարշավը շարունակելով Ուրմիայից հարավ-արևելք’ հասել է մինչև Դիալա գետի ավազան:

Մենուան Արարատյան դաշտում’ Արաքսի աջ ափին, հիմնել է պետության հյուսիսային գլխավոր հենարանը’ Մենուախինիլի քա­ղաքը: Հայկական լեռնաշխարհի հիմնական մա­սը միավորել է մեկ կենտրոնացված պե­տության մեջ. հյուսիսային շրջանների իշխանու­թյունները թեև չեն մտել Վանի տերութան մեջ, բայց ընդունել են նրա գերիշ­խանությունը: Մենուան առաջին հաղթանակներն է տարել տարածաշրջանի հզոր պետության՝ Ասորեստանի նկատ­մամբ, և Վանի թագավորությունը վերա­ծել գերտերության:

 Մենուայի որդու և հաջորդի՝ Արգիշտի Ա-ի օրոք (մ. թ. ա. 786-764) տերությունը հասել է իր ռազմաքաղաքական հզորության գա­գաթնակետին: Արգիշտի Ա-ն մի քանի պատժիչ արշավանքներով ընկճել է Երիախի (Շիրակ), Աբունի (Հավնունիք), Դիաուխի (Տայք), Կատարձա (Կղարջք), Ձաբախա (Ջավախք), Էտիունի (Ուտիք) և այլ «աշխարհների» ու «ցեղագավառների» ըմբոստությունները, ամրապնդել կենտըոնական իշխանության ազդեցությունը տերության հյուսիսային շրջաններում, այնուհետև Ասորեստանին դուրս է մղել Հյուսիս Միջագետքից, Կոմմագենեից և Հյուսիս Ասորիքից, տիրել Միջերկրածովայքի արևելյան. և Փոքր Ասիայի հարավ-արևելյան. շրջաններով անցնող առևտրական մայրուղիներին:

 Ասորեստանն իր առաջնակարգ դիրքն Առաջավոր Ասիայում հարկադրա­բար զիջել է Վանի թագավորությանը: Արգիշտի Ա-ի թագավորությունը ձգվել է Ուրմիայի ավազանի հարավից մինչև Ջա վախք, Սևանա լճի ավազանից և Կուր գետից մինչև անդրեփրատյան աջափ­նյա շրջաններ (ներառյալ Մելիտեա ու Թաբալ երկրները), Մասիոա և Կորդվաց լեռներից մինչև Պարսից ծոց՝  ներառյալ Բաբելոնիան: Արգիշտի Ա-ի ռազմաքաղաքական ազդե­ցությունը տարածվել է մինչև Հյուսիսային Կովկաս, որտեղ նրա անունով սեպագիր ար­ձանագրությամբ հայտնաբերվել է սա­ղավարտ (պահվում է Բեռլինի Առաջավորասիական թանգարանում):

Արգիշտի Ա-ի օրոք Արարատյան դաշ­տում մ. թ. ա. 782-ին հիմնադրվել է երե­րունի (Երևան) քաղաքը, իսկ 776-ին՝ Արգիշտիխինիլին (Արմավիր): Կառուցվել են ջրանցքներ, տաճարներ, պալատներ, շտեմարաններ, զինանոցներ, զարգացել են գյուղատնտեսությունը, արհեստները, ներքին ու արտաքին առևտուրը:

Վանի թագավորության հզորությունը շարունակվել է Արգիշտի Ա-ի որդու՝ Սարդուրի Բ-ի օրոք (մ. թ. ա. 764-735): Վերջինս կախյալ թագավորությունները վերածել է պետության վարչական միավորնե­րի՝ համադաշնային կառավարման հա­մակարգից անցնելով գերկենտրոնացված պետության:

Սարդուրի Բ-ի օրոք տերությունն ու­նեցել է առավելագույն տարածքը, հյուսիսում հասել է Սև ծով, հյուսիս-արևելքում’ Կուր գետ, արևելքում’ Կասպից ծով, արևմուտքում’ Փոքր Ասիայի կենտրոնական շրջան, հարավում՝ Բաբելոնով՝ Պարսից ծոց, և Դամասկոսի թագա­վորությունով՝ Միջերկրական ծով:

Այդ շրջանում երկիրը դարձել էր «Չորս ծովերի տերություն», իսկ բանակը’ «Սարդուրյան տարեգրության» համա­ձայն’ շուրջ 350-հազարանոց՝ նվաճված ու հարկատու երկրների զինուժով հանդերձ: Սակայն Ասորեստանի արքա Թիգլաթպալասար lll-ը մ. թ. ա. 743-735-ի արշավանքների հետևանքով վերա­կանգնել է իր երկրի նախկին դիրքերը՝ կրկին դառնալով Վանի տերության գլխավոր մրցակիցն Առաջավոր Ասիայում:

Սարդուրի Բ-ի հաջորդը’ Ռուսա Ա-ն (մ. թ. ա. 735-մոտ 710-ական թթ.), նախ­կին նահանգների տրոհմամբ ձևավորել է մարզային կառավարման համակարգ: Բանակի կազմում առանձնացրել է ար­քայական գունդը՝ բաղկացած հեծյալ զո­րամիավորումների ընտրյալ ուժերից, ձևավորել է մարզային զորքերը: Արշա­վանքներ է ձեռնարկել դեպի Սևանա լճի ու մերձուրմյան ավազաններ և Արդինի – Մուսասիր: Վերջինիս պատճառով նոր բախում է տեղի ունեցել Ասորեստանի հետ. Սարգոն II արքան (մ. թ. ա. 721-705) մ. թ. ա. 714-ի գարնանն արշա­վել է Վանի թագավորություն, վերադար­ձին մտել է Արդինի-Մուսասիր, կողոպտել է Խալդիի գլխավոր տաճարը և կից զի­նանոցը: Բայց կարճ ժամանակ անց Ռուսա Ա-ին հաջողվել է վերանվաճել Արղինի – Մուսասիրը:

Ռուսա Ա-ի հաջորդի և որդու՝ Արգիշ­տի Բ-ի (մ. թ. ա. մոտ 710/708-680-ական թթ.) օրոք հյուսիսից ընդհանուր թշնամու (կիմերական ցեղեր) հայտնվելու պատճառով Ասորեստանի և Վանի թագավորության միջև բախումները դա­դարել են: Արգիշտի Բ-ն զենքն ուղղել է արևելք և Արաքսի հարավով հասել մինչև Կաս­պից ծով:

Պետության վերջին հզոր տիրակալը՝ Ռուսա Բ-ն (մ. թ. ա. մոտ 685-645)’ Ար­գիշտի Բ-ի որդին, խթանել է քաղաքաշի­նությունը: Եփրատից արևմուտք գրավել է 5 երկիր: Նրան հաջողվել է դաշնակցային հարաբերություններ հաստատել կիմեր­ների հետ և նպաստել նրանց տեղափոխմանը Փոքր Ասիայի արևելք: Կիմերնե­րը հաստատվել են Կապաղովկիայի տա­րածքում, որը հայկական աղբյուրներում նրանց անվամբ կոչվում է Գամիրք: Այս­տեղից Ռուսա Բ-ն կարողացել է կիմեր­ներին ուղղորդել Ասորեստանի դեմ:

Մ. թ. ա. 652-ին նա բարեկամական ուղեր­ձով պատվիրակություն է ուղարկել Ասո­րեստանի արքայի մոտ, որին մեծ պատիվ­ներով ընդունել են Արբելա քաղաքում:

Ռուսա Բ-ին հաջորդել են ևս մի քանի թագավորներ, որոնց ժամանակ պետու­թյունը թուլացել է: Վերջին՝ հստակ թվագրվող արքան Սարդուրի Գ-ն է, որն ասորեստանյան արձանագրություններում հիշատակվում է մ. թ. ա. 643-ին: Հա­մեմատաբար լուսաբանված է Ռուսա Գ-ի (էրիմենայի որդու) իշխանության շրջանը:

Պետության անկմանը նպաստել են նաև հյուսիսից ասպատակող սկյութական ցեղե­րը: Վանի թագավորության անկման ժա­մանակն ստույգ հայտնի չէ: Վանի արքա­յատոհմից իշխանության անցումը հա­ջորդ արքայատոհմին հավանաբար կա­տարվել է պալատական հեղաշրջման միջոցով՝ մ. թ. ա. 609-ից առաջ:

Արքայի անունը	Անվան տարբերակները	Հոր անունը	Թագավորության տարիներ	Մանրամասներ
Արամե	Արամ, Արամու, Արամա		859-843	Վանի թագավորության առաջին հիշատակված արքան
Սարդուրի Ա	Սարդուր, Սիդուր, Սեդուրի, Զարդուրի	Լուտիպրի արքայի որդին	835-825	Վանի թագավորության հզոր արքաների հարստության հավանական հիմնադիրը։
Իշփուինի	Իշվուին, Իսպոուին	Սարդուրի Ա արքայի որդին	825-810	Սկզբում իշխել է միահեծան, ապա որդու՝ Մենուայի հետ միասին։
Մենուա	Մինուա	Իշփուինի արքայի որդին	810  —  786	Ընդարձակել է Վանի թագավորության տարածքը, ստեղծել լայն ոռոգման ցանց։
Արգիշտի Ա	Արգիստ	Մենուա արքայի որդին	786  —  764	Արգիշտի Ա-ի օրոք Վանի թագավորությունն իր հզորության գագաթնակետին էր հասել։ Հիմնել է Էրեբունի քաղաքը։
Սարդուրի Բ	Սարդուր, Սիդուր, Սեդուրի, Զարդուրի	Արգիշտի Ա արքայի որդին	764  —  735	Սարդուրի Բ-ն ընդարձակել է միապետության սահմանները, հզորացրել բանակը։
Ռուսա Ա	Ռուշա, Ուրսա, Վեդիպրի	Սարդուրի Բ արքայի որդին	735-710-ական
Արգիշտի Բ	Արգիստ	Ռուսա Ա արքայի որդին	710-ական-685
Ռուսա Բ	Ռուշա, Ուրսա	Արգիշտի Բ արքայի որդին	685-645
Սարդուրի Գ	Սարդուր, Սիդուր, Սեդուրի, Զարդուրի	Ռուսա Բ արքայի որդին	մոտ. 643
Սարդուրի Դ	Սարդուր, Սիդուր, Սեդուրի, Զարդուրի	Սարդուրի Գ արքայի որդին	մոտ. 625  —  620
Էրիմենա	Արաման		մոտ. 620  —  605
Ռուսա Գ	Ռուշա, Ուրսա	Էրիմենա թագուհու որդին	մոտ. 605  —  595
Ռուսա Դ	Ռուշա, Ուրսա	Ռուսա Գ արքայի որդին	մոտ. 595  —  585

Արամե․ (ծննդյան թվականն անհայտ — մ.թ.ա. 843/840), Վանի թագավորության հիմնադիր առաջին արքան մ.թ.ա. 860-840 (մ.թ.ա. 843) թվականներին։

Արամեի մասին տեղեկություններ են պահվել Ասորեստանի Սալմանասար Գ թագավորի (մ.թ.ա. 859-824 կամ 825) արձանագրություններում։ Նա հետ է մղել Սալմանասար Գ-ի հարձակումները, պահպանել երկրի ռազմաքաղաքական հզորությունը, ընդարձակել թագավորության սահմանները։ Արամեի մեծագործությունը հիշատակվում է Արամ թագավորի մասին ժողովրդական ավանդավեպում: Ըստ Մ. Խորենացու «Պատմություն Հայոց» աշխատության՝ Հայոց առաջին ճանաչված թագավոր է համարվում Հայկյան Արամը (Արամե Ուրարտացի) /Մովսես Խորենացու «Պատմություն Հայոց» -1968 թ. գրքի 55 էջ-ում գրվում է՝ – Նինոսը (Աշուրնասիրպալ 2-րդ) Արամին հրամայում է առանց կասկածի իր իշխանությունը վարել, իրավունք է տալիս մարգարտե վարսակալ կրել և որպես թագավոր իր երկրորդը կոչվել/: Մ. Խորենացին ծնունդով լինելով պատմական Սյունիք նահանգի Հաբանդ գավառի Խորեան գյուղից, նույն աշխատության 79 էջում հրճվանքով նաև գրում է — /զվարճանում եմ՝ ոչ փոքր ուրախություն զգալով, որ հասնում եմ այն տեղը, երբ մեր բնիկ նախնյաց (Սյունյաց) սերունդները (Պարույր Սկայորդի) թագավորության աստիճանի են հասնում/:

Ասորեստանը հենց սկզբից փորձում է վճռական հարված հասցնել նորաստեղծ Վանի թագավորությանը: Սալմանասար Գ-ն մի քանի անգամ արշավանքներ է կազմակերպում Վանի թագավորության դեմ: Իր թագավորության առաջին տարում Սալմանասար Գ-ն (մ.թ.ա. 859-825) մեծ ուժերով հարավից մի արշավանք է կատարում Վանի թագավորության վրա և գրավում, կողոպտում ու ավերում է սահմանամերձ Սուգունիա բերդաքաղաքը, 14 այլ բնակավայրեր և հասնում «Նաիրի ծովը» (Վանա լիճը):

Երկու տարի հետո՝ մ.թ.ա. 857 թվականին, Սալմանասար Գ-ն հյուսիս-արևմուտքից հարձակվելով Վանի թագավորության վրա, մոտենում և պաշարում է թագավորանիստ քաղաք Արզասկուն, Արամեն դուրս է գալիս Սալմանասար Գ-ի դեմ և Արզասկու քաղաքի մոտ տեղի ունեցած ուժեղ ճակատամարտում Արամեի բանակը պարտություն է կրում: Դրանից հետո ասորեսանցիները գրավում ու ավերում են Արզասկու քաղաքը և Արամալի երկրամասի բազմաթիվ բնակավայրեր։

Մ.թ.ա. 848 թվականին Սալմանասար Գ-ն մի երրորդ արշավանք է կատարում Վանի թագավորության վրա, որի մասին նա իր արձանագրության մեջ նշում է շատ համառոտ կերպով. «Ուրարտացի Արամի քաղաքները մինչև Եփրատ գետի (Արածանիի) ակունքը ավերեցի, քանդեցի, հրով այրեցի»:

Սալմանասար Գ-ն Վանի թագավորության վրա կատարած արշավանքներին շատ կարևոր նշանակություն տալով Սուգունիա, Արզասկու քաղաքներին գրավման տեսարանները քանդակել է տվել Բալավաթի իր պալատի բրոնզե դռների վրա, որոնք այժմ գտնվում են Բրիտանական թանգարանում: Բարձրաքանդակներից երևում է, իր Սուգունիան և Արզասկուն կառուցված են եղել բլուրների վրա, ունեցել են պարիսպներ և աշտարակներ:

Մ.թ.ա. 845 թվականին Ասորեստանի թագավորը կրկին ետ է վերադառնում և Տիգրիսի ակունքում քանդակել է տալիս իր պատկերը, որտեղ թողել է նաև մի հսկա արձանագրություն։ Այդ արձանագրության մեջ նա Ուրարտուի թագավոր է անվանում Արամեին։

Արամեի գործունեությունը հող նախապատրաստեց հետագայում նրա հաջորդների արտաքին քաղաքականության համար։ Արամեն հիմնականում իր պետության սահմանները տարածեց հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսային և արևմտյան ուղղություններով։

Սարդուրի Ա