Նախադպրոցական տարիքի երեխաների մտավոր դաստիարակությունը մանկապարտեզի ուսումնադաստիարակչական աշխատանքի կարևորագույն խնդիրներից մեկն է, որի իրականացումը նշանակում է ` երեխային տալ ոչ միայն գիտելիքներ,այլև ձևավորել նրա անձնավորությունը: Այդ մասին Ա.Ն. Լեոնտևը նշել է, որ երեխայի մտավոր զարգացումը չպետք է դիտել նրա հոգևոր զարգացումից, հետաքրքրություններից, զգացմունքներից և ընդհանրապես նրա հոգևոր կերպարը կազմող այլ գծերից կտրված:
Երեխայի մտավոր կարողությունների ձևավորման հիմնական խնդիրներից մեկը մտածողության և խոսքի զարգացումն է: Այս կարողությունները ձևավորվում և զարգանում են շրջապատող իրականությունը ճանաչելու ընթացքում: Հաշվի առնելով այդ հանգամանքը ` դաստիարակը մեծ ուշադրություն է դարձնում այն մեթոդներին ու եղանակներին, որոնց կիրառումը նպաստում է երեխաների մտավոր գործունեության , ինքնուրույն մտածողության ձևավորմանը, սովորեցնում է փոփոխվող իրադրություններում օգտվել ձեռք բերած գիտելիքներից և փորձից, իր առջև դրված խնդիրներին համապատասխան ճիշտ ընտրել անհրաժեշտ նյութերը, բառերը, խոսքը:
Տարիքի հետ մեկտեղ երեխան շրջապատողների հետ մտնում է նոր, ավելի բարդ հարաբերությունների մեջ, բարդանում են նրա խաղային և աշխատանքային գործունեության ձևերը, բովանդակությունը: Կյանքը նրա առջև դնում է նոր խնդիրներ, որոնց լուծման համար նա պետք է իմանա նաև երևույթների էական, թաքնված կապերը: Կյանքի բովանդակության այդպիսի փոփոխությունը պահանջում է ավելի կատարելագործված մտավոր գործունեություն, որը պետք է ապահովի իրադրության վերափոխումը ոչ միայն պրակտիկորեն, այլև պատկերավոր ձևով:
Երեխային մտավոր աշխատանքի տրամադրել համար անհրաժեշտ է խաղը դարձնել հետաքրքիր, զբաղեցնող, միտք շարժող: Դրա համար կան տարբեր եղանակներ ու մեթոդներ, որոնց մեջ հատուկ տեղ են գրավում դիդակտիկ խաղերը: Այդ խաղերի ճիշտ կազմակերպումն ու անցկացումը երեխաներին հնարավորություն է տալիս խաղի, խաղային ձևի միջոցով ստանալ անհրաժեշտ գիտելիքներ, իսկ դաստիարակին` զարգացնել երեխաների մտավոր գործունեության տարբեր կողմերը:
Երեխաների գիտելիքների ամրապնդման, նոր գիտելիքների հաղորդման նպատակով մանկապարտեզի կրտսեր խմբից սկսած անցկացվում են դիդակտիկ խաղեր: Քանի որ երեխաների ուշադրությունը, հիշողությունը և հոգեկան մյուս պրոցեսները դեռ այնքան զարգացած չեն, որպեսզի կիրառվեն ուսուցման առավել բարդ ` դպրոցական մեթոդներ, դիդակտիկ խաղերի օտագործումը լիովին համապատասխանում է նրանց տարիքային առանձնահատկություններին և մտավոր կարողություններին: Այդ խաղերը որպես ուսուցման ձև, իրենց բնույթով բարդ են, որովհետև դրանք միաժամանակ հետապնդում են երկու նպատակ` ուսուցողական և խաղային: Այստեղ երեխաները խաղալով սովորում են, իսկ դաստիարակը ղեկավարելով և մասնակցելով խաղին` միաժամանակ սովորեցնում է: Դաստիարակի այս դերն առանձնապես ընդգծվում է, երբ դիդակտիկ խաղերը հանդես են գալիս որպես նոր գիտելիքների հաղորդման միջոց: Այսինքն` երբ խաղի ընթացքում երեխաները միմյանց չեն հասկանում, դաստիարակը ոչ թե ուղղակի ասում է ինչ անել, այլ ինքը խաղի մեջ մտնելով` երեխային ճիշտ արտահայտվելու և ճիշտ գործելու օրինակ է տալիս:
Դիդակտիկ խաղերի առանձնահատկությունները որպես ուսուցման յուրահատուկ ձև ավելի ցայտուն են արտահայտվում, երբ դրանք համեմատում ենք պարապմունքների հետ:Մանկապարտեզում երեխաների ուսուցման տևական հետազոտությունները և տարիների փորձը ցույց են տվել, որ պարապմունքը ուսուցողական ուղղակի ներգործություն է, իսկ դիդակտիկ խաղերի ու վարժությունների հիմքում ընկած է սենսոր դաստիարակությունը: Հենց առարկաների զննումն ու փորձերը այդ վարժությունները տարբերում են պարապմունքներից:
Դիդակտիկ խաղը ուսուցման իսկական խաղային ձև է դառնում միայն այն դեպքում, երբ ուսուցողական խնդիրը դրված է ոչ թե ուղղակի, այլ խաղի ձևով: Հենց սա էլ դիդակտիկ խաղի բնույթն է` երբ երեխան գիտելիքները յուրացնում է ոչ կանխամտածված: Դաստիարակի և երեխաների փոխհարաբերությունները որոշվում են ոչ թե ուսուցողական իրադրությամբ, այլ խաղով, այսինքն` երկու կողմերն էլ խաղացողներն են: Եվ եթե խաղի այդ սկզբունքը խախտվի, ապա դաստիարակը կլինի ուղղակի ուսուցողի դերում, և խաղը լինելուց, «այն կդառնա ձանձրալի նմանակ»,-ինչպես նշում է Զ.Մ.Բոդուսլավսկայան:
Երեխաների սենսոր դաստիարակությանը վերաբերող մեթոդական ձեռնարկի հեղինակներ Ն.Պ.Սակուլինան և Ն.Ն. Պոդյակովը հանձնարարել են մի շարք դիդակտիկ խաղեր, որոնք մանկապարտեզում լայնորեն օգտագործվում են որպես ուսուցման խաղային առավել արդյունավետ ձևեր:
1.Խաղ-հանձնարարություններ, որոնց հիմքում ընկած են խաղալիքներով և առարկաներով կատարվող գործողությունները: Երեխաները ընտրում են, դասավորում, տեղավորում, հավասարեցնում և այլն: Այստեղ խաղային գործողությունները պարզունակ են և իրենց բնույթով հաճախ համընկնում են առարկաներով կատարվող առօրյա պրակտիկ գործողություններին:
2.Խաղ-թաքստոցի խաղերն ունեն փնտրելու և թաքցնելու տարրեր և հիմնվում են երեխաների համար առարկաների անսպասելի անհայտացման կամ ի հայտ գալու վրա:
3.Խաղ-հանելուկներ, որոնք երեխաներին գրավում են անհայտ տարրեր ունենալու շնորհիվ և որոնք ունենում են «Իմացիր», «Գուշակիր», «Գտիր» հանձնարարությունները:
4.Սյուժետային դերերով խաղեր,որոնց խաղային գործողությունները կապված են կյանքի բազմազան իրադրությունների և մեծերի դերեր կատարելու հետ: Օրինակ` դառնալ վաճառող, գնորդ, փոստատար, կատարել որևէ կենդանու դեր և այլն:
5.Խաղ-մրցություն, որոնք հիմնված են խաղի արդյունքի, հաղթանակի ավելի արագ ձգտման վրա: Օրինակ ` «Ով ավելի արագ», «Ով է առաջինը» և այլ:
6.Խաղ-վիճականություն կամ տուգանք: Այս խաղերը կապված են խաղային հետաքրքիր գործողությունների հետ: Օրինակ` ազատվել ավելորդ քարտերից, չպահանջել տուգանային առարկան կամ նկարը, չասել արգելված բառը, լռել, զսպել իրեն և այլն:
Ա.Պ.Ուսովան և Ա.Մ.Լեուշինան իրենց մի շարք հետազոտություններում առաջ են քաշել դիդակտիկ խաղերի երկու ֆունկցիա. ա)ուսուցման պրոցեսում ստացած գիտելիքների ամրապնդում, բ)խաղային ձևով նոր գիտելիքների յուրացում: Վերջին ֆունկցիայի իրականացումը կապվում է որոշակի դժվարությունների հետ, որովհետև նոր, ավելի բարդ գիտելիք տալու համար անհրաժեշտ է երեխաների իմացական գործունեության եղանակների կազմակերպում, որոնք անհրաժեշտ են տվյալ գիտելիքները յուրացնելու համար: Սակայն այդ եղանակները մատչելի են միայն ուղղակի ուսուցողական ներգործության դեպքում: Իսկ դիդակտիկ խաղերի դերը նշանակելիորեն կբարձրանա, եթե դրանք երեխաներին առաջարկվեն մշակված համակարգով: Դա հնարավորություն կտա իրականացնել դիդակտիկական խնդիրների հաջորդական բարդացումը, այսինքն` խաղային ուսուցման միջոցով որոխաներին տանել դեպի առավել բարդ գիտելիքների յուրացում:
Բացի այդ, մի շարք ուսումնասիրություններ էլ ցույց են տվել, որ դիդակտիկ խաղերի նյութը կարելի է այնպես մշակել, որ ուղղոթյուն տա երեխաներին իմացական գործունեության նոր եղանակներին տիրապետելու գործում:
Վ.Ն.Ամանոսովան իր «Դիդակտիկ խաղը որպես ուսուցման կազմակերպման ձև մանկապարտեզում» հոդվածում տվել է դիդակտիկ խաղերի վերլուծությունը` դրանց ուսուցողական-խաղային կառուցվածքի առումով և ցույց տվել , որ առավել մեծ արդյունքի կարելի է հասնել խաղի ուսուցողական և խաղային տարրերի ճիշտ զուգակցման դեպքում, որ պարապմունքների ձևով անցկացվող դիդակտիկ խաղը ուղղակի ուսուցման նման պետք է դառնա գիտելիքների համակարգի հաղորդման արդյունավետ միջոց և ոչ թե մեկուսացած, առանձին տեղեկությունների հաղորդում ինչպես հաճախ լինում է մանկապարտեզում: Իսկ դրան կարելի է հասնել միայն այն դեպքում, երբ կառանձնացվեն այն գիտելիքները, որոնք պետք է յուրացվեն հենց դիդակտիկ խաղի պրոցեսում, երբ կմշակվեն դիդակտիկական ընդհանուր խնդիրները, և այդ բազայի վրա կստեղծվի դիդակտիկ խաղերի ամբողջական համակարգ` ըստ նախադպրոցական դաստիարակության տարբեր մեթոդիկաների:
Դիդակտիկ վարժություններ
Կազմակերպված ուսուցման ձև են նաև դիդակտիկական վարժությունները, որոնց միջոցով իրականացվում է սենսոր և մտավոր դաստիարակությունը: Դիդակտիկական վարժությունների հիմնական նպատակը այս կամ այն գործողության վերարտադրումն է, որը երեխաները կատարում են ուղղակիորեն, կոնկրետ առաջադրանքի ձևով, որպես դաստիարակի հանձնարարություն:
Վարժությունների դիդակտիկական իմաստն այն է, որ երեխան ինքնուրույն գործելու հնարավորություն է ստանում, կարող է բազմաթիվ անգամ կրկնել պրակտիկ տարբեր գործողություններ, գործնականորեն զգալ իր մտավոր ու պրակտիկ ջանքերի արդյունքը: Այն դեպքերում, երբ վարժությունն անցկացվում է անծանոթ, երեխաների համար նոր նյութերով, անհրաժեշտ է ավելի ակտիվ և մանկավարժական ուղղակի ներգործություն: Դաստիարակը երեխաներին ծանոթացնում է նյութին, նրա առանձնահատկություններին և դրված խնդրին, բացատրում այդ նյութով գործողություններ կատարելու ձևերը:
Այսպիսով, մանկապարտեզում պարապմունքներից բացի, դիդակտիկ խաղերի և վարժությունների ներդրումը նշանակալիորեն բարձրացնում է ուսուցման արդյունավետությունը և հնարավորություն տալիս ապահովելու գործողության ռացիոնալ զուգակցումը և հերթականությունը, կանխելու հոգնածությունը և ուսուցման ողջ ընթացքում պահպանելու երեխաների աշխատունակությունը:
